Róża była i jest nadal jednym z najpopularniejszych składników w przemyśle perfumeryjnym. Bywa elementem kwiatowych i orientalnych kompozycji bądź całkowicie dominuje nad pozostałymi nutami.
Róże cenione i uprawiane były już w starożytności. Grecy i Rzymianie używali olejku różanego i maści różanych do pielęgnacji urody i zachowywania młodości. Na ścianach egipskich grobowców można znaleźć namalowane krzewy różane – olejki różane stosowano w tych czasach do „konserwowania” mumii. W Świątyni Salomona w Jerozolimie ściany obmywane były różaną wodą. Róże poświęcone były Izydzie, były również symbolem Afrodyty. Władcy Persji, słynący ze swoich wyrafinowanych upodobań, sypiali na materacach wypełnionych płatkami róż.
Szacuje się, że olejek różany mógł być destylowany już w pierwszym wieku p.n.e. w Indiach. Sztuka ta rozwinęła się następnie w starożytnej Persji i Egipcie. Następnie dotarła do Grecji, północnej Afryki, Maroka i krajów arabskich. W Europie pojawiła się wraz z Turkami osmańskimi koło XIII wieku. W XVI wieku dotarła do Bułgarii, do nowo powstałego miasta Kazanłyk, gdzie uprawa róż stała się ogromnie popularna i na stałe wpisała się w krajobraz i przemysł tego regionu – zdarzało się nawet, że lokalni mieszkańcy usuwali uprawy winorośli, aby na jej miejsce móc posadzić róże. Zarówno bułgarski klimat [wilgotna wiosna, łagodna zima], jak i gleba dawały świetne rezultaty w hodowli tych kwiatów – umiarkowane słońce sprawiało, że na powierzchni płatków nie tworzyła się gruba warstwa ochronnych wosków, dzięki czemu były one bardziej nasycone olejkami zapachowymi. Do dziś Bułgaria jest jednym z liderów w światowej hodowli róż i produkcji różanych ekstraktów.
Do produkcji olejku różanego wykorzystuje się głównie dwa gatunki: Rosa damascena – różę damasceńską oraz Rosa centifolia – różę stulistną.
Róża damasceńska jest hybrydą – połączeniem dwóch gatunków: róży francuskiej Rosa gallica i róży piżmowej Rosa moschata, choć niedawne testy DNA wykazały że w jej stworzeniu miał udział trzeci gatunek: Rosa fedtschenkoana. Jej pochodzenie nie jest ustalone. Najprawdopodobniej wywodzi się z Bliskiego Wschodu; uważa się, że gatunek ten przywiózł Robert de Brie z Syrii w czasie wyprawy krzyżowej w XIII wieku, a nazwa wywodzi się z Damaszku, największego miasta Syrii. Inne teorie podają, że różę do Anglii wprowadzili Rzymianie lub – osobisty lekarz Henryka VIII podarował mu ją w prezencie w wieku XVI.
Obecnie róża damasceńska rośnie wyłącznie w uprawie, głównie w Bułgarii, Turcji, Rosji, Pakistanie, Indiach, Uzbekistanie i w Chinach. Kolor kwiatów jest bardzo różny, głównie w odcieniach różu, rzadziej – biały. Róże damasceńskie dzielimy na róże letnie i jesienne [odmiana Rosa bifera], w zależności od pory kwitnienia [przełom maja i czerwca lub od września do listopada]. Róża damasceńska destylowana jest wyłącznie parą wodną. Zapach kwiatów – głęboki, słodki, intensywny.
Rzadziej stosowana jest róża stulistna [inaczej zwana różą majową lub prowansalską]. Jest to gatunek stworzony przez holenderskich ogrodników pomiędzy XVII a XIX wiekiem, z udziałem róży damasceńskiej, piżmowej, francuskiej oraz róży dzikiej Rosa canina. Podobnie jak damasceńska – róża stulistna rośnie tylko w uprawie, głównie w Maroku, Francji [rejon Grasse] i Egipcie. Nazwę zawdzięcza mnogości płatków, które składają się na pełne “kiście” – pod ciężarem których pędy tych róż często uginają się i łamią. Kwiaty mają kolor jaskraworóżowy. Ma charakterystyczny zapach czystej, słodkiej róży z lekkimi nutami miodu i zieleni.
Trzecim gatunkiem wykorzystywanym w perfumiarstwie w dawniejszych czasach jest róża jakobińska, zwana również różą białą Rosa alba [Alba maxima]. Odmiana ta została stworzona najprawdopodobniej w XVIII wieku z odmian róży francuskiej i róży dzikiej. Ma charakterystyczne, białokremowe płatki i pełne kwiaty. Jest całkowicie odporna na wszelkie choroby, świetnie znosi nawet duże mrozy, a jej pędy potrafią się wspinać. Niestety zapach tej róży jest delikatny, stosowana jest więc głównie jako dodatek aromatyczny do herbat, a także przy produkcji attarów.
Do wzbogacania kompozycji różanych mogą też służyć olejki różane pozyskiwane z róży dzikiej [Rosa canina], o białoróżowych płatkach i słodkim, roślinno-różanym aromacie lub palczatki imbirowej – palmarosy [Cymbopogon martini] o zapachu róży z nutami trawiasto-ziołowymi, która służy do produkcji wysokiej jakości geraniolu.
Uprawa róż
Wymienione gatunki uprawia się w ogrodzeniach z żywopłotów, w celu ochrony kwiatów przed wiatrem oraz by ułatwić zbiory. Optymalne warunki dla tych roślin to 60%-owa wilgotność powietrza, temperatura 25-30ºC, pełne nasłonecznienie i gleba o odczynie obojętnym. Sezon zbiorów zaczyna się w połowie maja i trwa do połowy czerwca – dokładne daty zależą oczywiście od warunków lokalnych, szerokości geograficznej, gatunku, etc.
Zbieranie kwiatów jest wbrew pozorom dość ciężką, intensywną pracą i musi być wykonywane ręcznie – przed wschodem słońca, kiedy płatki nie są jeszcze zbyt mokre ani zbyt wysuszone słońcem. Zbierane są również jedynie w pełni rozwinięte kwiaty: poprzez złapanie płatków trzema palcami i delikatnym uniesieniu ich, przed odcięciem kwiatu tuż poniżej dna kielicha kwiatowego. Najwięcej substancji zapachowych płatki mają koło 8.30 rano. Zbiory trwają do godziny 10-11. Mają miejsce przez dwadzieścia do czterdziestu dni w roku, w zależności od gatunku i rejonu uprawy. Zebrany materiał jest ważony i destylowany w dzień zbioru, najczęściej w ciągu dwóch godzin od zerwania kwiatów, nim płatki zaczną się psuć i gnić w wilgotnej, ciężkiej masie.
Bardzo wysoko cenione są hodowle organiczne, w których krzewy nie są nawożone sztucznie, nie stosuje się także pestycydów – co przekłada się na czystość i naturalność różanego zapachu. Z drugiej strony, brak środków chemicznych w tak ogromnych hodowlach jest pewnym ryzykiem i oznacza średnio o połowę mniejszy zbiór kwiatów, w porównaniu do tradycyjnych hodowli. Kwiaty są bowiem narażone na szkodniki, choroby – a więc utratę plonu kwiatów na cały sezon.
Główne związki aromatyczne występujące w olejku różanym to: citronellol [o zapachu róży], geraniol [z. geranium], nerol [z. róży], linalol [z. konwalii], alkohol fenyloetylowy [z. róży], farnezol [z. konwalii], stearopten [z. kamfory], α-pinen, β-pinen, α-terpinen, limonen, p-cymen [z. terpentyny], kamfen [z. kamfory], β-kariofilen, eugenol, eugenol metylu [z. goździków], neral [z. cytryny], β-jonon [z. fiołków], tlenek różany [z. geranium], α-damascenon, β-damascenon [z. jagód], aldehyd bezoesowy [z. migdałów], alkohol benzylowy [z. jaśminu i hiacyntu]. Kluczowymi składnikami odpowiedzialnymi za zapach olejku różanego są substancje z końca tej listy: beta-damascenon, beta-jonon oraz tlenek różany. Mimo że w olejku różanym jest ich łącznie mniej niż 1%, są odpowiedzialne w 90% za jego aromatyczność. Właśnie ta niska zawartość kluczowych olejków aromatycznych w płatkach róż wywołuje tak wysoką cenę olejku różanego.
Można spytać: skoro znamy skład chemiczny olejku różanego, czemu by nie odwzorować go chemicznie, mieszając poszczególne związki? Syntetyczne różane olejki są produkowane, jednak nie są one idealne i nie mają porównania do oryginalnego, prawdziwego olejku różanego. Nie wszystkie związki da się w łatwy sposób wysyntetyzować, a skomplikowane i wielostopniowe reakcje chemiczne nierzadko mają małą wydajność i powodują powstawanie szeregu produktów ubocznych, dlatego syntetyczne mieszanki wcale nie są opłacalniejsze w produkcji. Pomimo swojej wysokiej ceny olejek różany jest nadal najczęściej stosowanym olejkiem w przemyśle perfumeryjnym. Ponadto jego niezwykłą cechą jest okres trwałości – niezmienny w czasie i wieczny jak diamenty.
Olejki – rodzaje, różnice.
Olejek różany to olejek eteryczny, pozyskiwany z płatków różnego rodzaju róż. Olejki dzielimy na attary i absoluty. Attary otrzymuje się poprzez destylację, natomiast absoluty przez ekstrakcję w rozpuszczalniku lub też ekstrakcję z wykorzystaniem dwutlenku węgla w stanie nadkrytycznym.
Na czym polegają te metody?
Destylacja to jedna z najstarszych i najbardziej popularnych metod otrzymywania olejków. W procesie tym ogromne układy, tradycyjnie zbudowane z miedzi, wypełniane są płatkami róż i parę wodną bądź wodą destylowaną, gdyż nie zawsze jest możliwa destylacja parowa – w dużej masie kwiatów para nie zawsze jest w stanie dotrzeć do wszystkich przestrzeni Mieszanina ta jest gotowana przez 60-105 minut na ogniu z naturalnego drewna – woda w postaci pary wodnej z olejkiem różanym ulatniają się z układu do aparatur kondensacyjnych, a następnie są zbierane w kolbie.
Otrzymany wysoko skoncentrowany olejek stanowi 20% produktu końcowego. Woda, która zebrała się razem z olejkiem w kondensatorze jest od niego oddzielana i redestylowana w celu wydobycia rozpuszczalnych w frakcji wodnej olejków eterycznych, a następnie ponownie wykorzystywana. Obie części olejków są następnie łączone, tworząc różany attar. Attar ma zazwyczaj ciemny, zielono-oliwkowy kolor; krystalizuje w temperaturze pokojowej, po podgrzaniu ponownie staje się płynny. Dość lepki. Ma bardzo intensywny, ostry zapach, jednak po rozcieńczeniu staje się bardzo przyjemny. Niestety, ze względu na wysokie temperatury konieczne w procesie destylacji, niektóre związki aromatyczne ulegają denaturacji i chemicznemu rozpadowi, dlatego też różane attary nie są idealnym odzwierciedleniem zapachu „świeżej”, prawdziwej róży. Różane attary były kiedyś produkowane głównie w Indiach, Persji, Syrii i Imperium Osmańskim. Obecnie głównym producentem różanych attarów jest bułgarska Dolina Róż, położona niedaleko miasta Kazanłyk. Produktem ubocznym destylacji jest woda różana, powszechnie stosowana w przemyśle kosmetycznym i spożywczym i zawierająca ok. 4 do 5% olejku różanego.
Ekstrakcja to proces polegający na wyodrębnieniu składnika lub składników mieszaniny metodą dyfuzji [przejścia cząsteczek] do cieczy lepiej rozpuszczającej te związki chemiczne. Przykładem codziennej ekstrakcji jest parzenie kawy, kiedy to zawarte w kawie substancje smakowe dyfundują [przenikają] z ziaren do wody.
W przypadku produkcji olejków różanych, kwiaty są wytrząsane w kadziach z solwentem, który wyciąga z płatków wszystkie związki aromatyczne, jak również inne rozpuszczalne w frakcji organicznej związki, jak woski i pigmenty. Najczęściej stosowanym solwentem jest heksan. Ekstrakt jest następnie poddawany próżniowemu oddzielaniu solwenta, do ponownego użytku. Pozostała woskowa masa to konkret. Konkret jest mieszany z alkoholem, w którym rozpuszczają się związki aromatyczne, natomiast woski i inne substancje pozostają w fazie niezmieszanej – zostają usunięte z frakcji płynnej. Po odparowaniu alkoholu pod zmniejszonym ciśnieniem, otrzymuje się gotowy absolut.
Absolut różany ma głęboki, czerwono-brązowy kolor, nie krystalizuje. Ze względu na zastosowanie niskich temperatur w procesie przetwarzania, absolut wierniej odwzorowuje różany zapach niż attar.
Ekstracja w stanie nadkrytycznym łączy zalety obu poprzednich procesów.Stan nadkrytyczny to najprościej ujmując stan substancji, w którym nie istnieje granica między cieczą a gazem. W następstwie przejścia cieczy w stan nadkrytyczny tempo ekstrakcji wzrasta oraz skraca się etap oddzielania, w porównaniu z tradycyjnymi metodami. Także warunki ekstrakcji mogą być kontrolowane, w efekcie można pozyskiwać różne składniki z tego samego substratu. CO2 jest najczęściej stosowanym płynem nadkrytycznym, ze względu na swoje właściwości: małą lepkość, wysoką dyfuzyjność, co umożliwia dogłębną penetrację materiału [roślinnego] w celu wybrania z surowca wszystkich pożądanych składników; brak korozyjności, niepalność, nietoksyczność. Ponadto charakteryzuje się dużą lotnością, co ułatwia jego usuwanie z produktu po procesie ekstrakcji, jest nieszkodliwy z fizjologicznego punktu widzenia oraz jest niedrogi, ponieważ jest składnikiem powietrza. Podobnie jak ekstrakcja z solwentem, ekstrakcja z dwutlenkiem węgla odbywa się w niskich temperaturach. Ekstrakcji ulega szeroki zakres związków chemicznych, najwierniej i najlepiej oddających oryginalny zapach; nie zmienionych przez wysokie temperatury czy sam solwent – jako że w normalnych warunkach CO2 jest gazem, nie pozostawiającym po sobie śladu w finalnym produkcie.
Przebieg procesu: surowiec dostarczany jest do ekstraktora ciśnieniowego. Rozpuszczalnik doprowadza się poprzez ogrzanie i zmianę ciśnienia do właściwości krytycznych. Nadkrytyczny rozpuszczalnik wprowadza się do ekstraktora, gdzie styka się on z surowcem i następuje wydobycie składników zapachowych. Następnie mieszanina roztworu i rozpuszczalnika opuszcza ekstraktor. Jest rozdzielana w rozdzielaczu, w którym rozpuszczalnik przechodzi w stan gazowy. Wadą procesu są wysokie koszty technologiczne, co przekłada się na wysokie koszty absolutu. Zaletą – wydobycie z płatków wszystkich składników, co przekłada się na najdoskonalszy różany absolut.
Średnio do produkcji 1 kg olejku różanego, wymagane jest 3,5 tony kwiatów róż. Dane te mogą się różnić w zależności od jakości, gatunku kwiatów i zastosowanej metody przetwarzania, plon może więc wynosić ± od 3 do 5 [ponad milion kwiatów!], czy nawet 8 ton do produkcji 1 kg olejku różanego.
Aby trochę zmniejszyć koszty, nieuczciwi dostawcy potrafią mieszać olejki różane z geranium (Pelargonium graveolens) lub olejkiem Palmarosa (Cymbopogon martinii), gdyż oba zawierają dużo geraniolu, jednego z głównych składników olejku różanego. Niektóre z takich chrzczonych olejków potrafią zawierać do 90% “oszukanych” ekstraktów, a jedynie 10% prawdziwego olejku różanego!
